ماهیت اعتیاد
متاسفانه باورهای غلط و اشتباه در مورد پدیده اعتیاد به اندازهای شایع و فراوان است که اکثر مردم حتی افراد تحصیل کرده نیز با معنا و مفهوم پدیده اعتیاد ناآشنا میباشند. اعتیاد تنها عادت نیست و بسیار پیچیده تر از یک عادت معمولی است. اعتیاد ویژگیهای خاصی دارد که در هیچ یک از عادت ها دیده نمیشود. اعتیاد یک کلمه عامیانه برای یک پدیده بسیار پیچیده است که علم ابعاد مختلف آن را مشخص کرده است.
اعتیاد دارای علت های مختلف زیستی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. این بیماری فراتر از یک عادت مانند ناخن جویدن یا چای نوشیدن است.ماهیت این بیماری به گونه ای است که فرد نمیتواند میزان و یا مقدار ماده مصرفی را کنترل کند. به دلیل اساس و زیر بنای زیستی و بدنی اعتیاد و همچنین ساختارهای خاص مغزی که درگیر اعتیادهستند در بعضی موارد حتی یک بار مصرف یک ماده میتواند باعث وابستگی و اعتیاد فرد شود. مواردی که مورد مصرف و سوء مصرف قرار میگیرند فراتر از مواد مخدرند و شامل مواد مواد بسیار متفاوت دیگری هم میشوند. این مواد براساس نوع اثر اولیه ای که بر مغز میگذارند به انواع: مخدر، محرک، مسکن، توهم زا و نیروزا دسته بندی میشوند و براساس منشاء اولیه تولید آنها به انواع طبیعی، صنعتی یا شیمیایی تقسیم میگردند اما توجه به این نکته که منشاء اولیه تولید این مواد به معنای بی ضرر بودن استفاده از آنها نیست؛ بسیار مهم است. هیچ یک از این مواد باعث رشد قوای فکری، خلاقیت و عرفان نمیشود. بلکه مشکلی بر مشکلات قبلی فرد اضافه میکنند. مصرف مواد در همه گروه های تحصیلی، اجتماعی و اقتصادی دیده میشود. ولی همیشه پوشیده و مخفیانه باقی میماند. فقط در مواردی که مصرف فرد به حد بالایی برسد یا بیمار، منابع حمایتی و اقتصادی خود را از دست دهد و قادر به کار و فعالیت نباشد و به صورت معتادان بی خانمان در آید است که، دیگران از روی رفتار و حالات فرد به اعتیاد او پی میبرند و این تصور پیش میآید که معتادان افرادی بیسواد یا فقیر هستند.
در حال حاضر اعتیاد در همه گروههای مختلف انسانها و در همه فرهنگ ها و جوامع دیده میشود و ربطی به تحصیلات، موقعیت اجتماعی و اقتصادی ندارد. اعتیاد مانند هر پدیده دیگری علت اعتیاد تنها فقر و بیسوادی نیست که گروه خاصی مبتلا شوند و گروهی دیگر مبتلا نشوند.
همه معتادان افراد بی ایمان نیستند. درست است که اعتقادات مذهبی، معنوی و ایمان میتواند مانع بروز و ابتلا به بسیاری از آسیبهای روانی- اجتماعی شود ولی بدان معنی نیست که هر کسی که مبتلا به اعتیاد شد لزوماً بیایمان و لامذهب است. بسیاری از معتادان با استفاده از اعتقادات خود توانسته اند ترک کنند و دوباره به جامعه برگردند.
علل و عوامل اعتیاد در جوانان:
اعتیاد بیماری پیچده ای است که دارای علل و عوامل متعددی است. برخلاف تصور بسیاری از مردم که معمولا دلیل اعتیاد را به یک عامل نسبت میدهند، اعتیاد به عوامل مختلفی مرتبط است از جمله: عوامل زیستی، روانی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و خانوادگی و شخصی. افراد مواد را به دلایل متفاوتی مصرف میکنند، حتی دلیل مصرف میتواند از مادهای به ماده دیگر تفاوت داشته باشد. فردی ممکن است مصرف مادهای را به دلیلی خاص شروع کند(مثل کنجکاوی، لذت، فشار اجتماعی یا دلایل پزشکی) ولی به دلایل دیگر مصرف آن را ادامه دهد. برخی علل مصرف مواد در جوانان عبارتند از:
۱- تقویت مثبت:
بسیاری از موارد در اولین دفعات مصرف آثار روانی و جسمی مطلوب اما کوتاه مدتی را ایجاد میکنند در ننتیجه فردی ممکن است مادهای را به این دلیل مصرف کند که آثار لذت بخشی در او ایجاد میکند از جمله: احساس اوج، آرامش، بی قیدی، کاهش درد و عواطف نامطلوب، خوب خوابیدن یا بیدار ماندن و افزایش کارایی در ورزشکاران.
۲- کنجکاوی:
از آنجا که کنجکاوی یکی از ویژکیهای طبیعی جوانان است، تعجب آور نیست که برخی از جوانان،که اقوام یا دوستانی داشته باشند که مصرف کننده مواد هستند به توصیه آنها یا از روی کنجکاوی خود، تلاش نمایند تا مواد را تجربه نمایند.
۳- مهمانی و پارتی(شب نشینی):
در بین برخی جوانان، موادی مانند مشروبات الکلی و یا مصرف قرصهای اکس در مهمانیها و پارتیها به صورت نوعی هنجار نانوشته در آمده است. در برخی خانوادهها نیز مصرف مشروبات الکلی همواره یکی از روشهای پذیرایی از مهمان بوده است.
۴- فشارهای روانی و آشفتگیهای ذهنی:
عدهای مواد را به خاطر آرامش روحی خود مصرف میکنند مثلا برای کاهش خشم، فشار روانی، اضطراب، خستگی یا افسردگی.
۵- مقابله:
برخی جوانان مصرف مواد را نوعی شورش (نافرمانی و یا اظهار ما بر خلاف جریان عادی جامعه هستیم قلمداد میکنند.
۶- عزت نفس:
پژوهشهای مختلفی نشان دادهاند افرادی که احساس حقارت دارند، ارزشی برای خود قائل نیستند و کمتر از خود رضایت دارند، بیشتر دچار اعتیاد میشوند.
۷- نگرشها و باورهای اعتیادزا:
باورهای اعتیاد زا در حفظ و تداوم اعتیاد دخالت داشته و زمینهای را برای مصرف مواد فراهم میکند. میتوان نگرشها و عقاید اعتیادزا را دستهای از عقاید تعریف کرد که بر محوله لذت جویی، حل مسئله، تسکین و فرار تمرکز دارند.
۸- ضعف در مهارتهای اجتماعی:
جوانانی که در مهارتهای اجتماعی و برقراری رابطه با دیگران ضعیف میباشند، رنج و ناراحتی زیادی تحمل میکنند، به دوستیهای ناسالم احتمالی ادامه میدهند، چون این نگرانی را دارند که اگر دوستان خود را از دست دهند نتوانند ارتباط برقرار کنند و تنها خواهند ماند و به دلیل فرار از انزوا و کاهش رنج تنهایی به مصرف مواد میپردازند.
۹- ضعف در مهارتهای شخصی:
مطالعات مختلف و فراوانی در کشورهای مختلف جهان نشان دادهاند افراد به این دلیل به مصرف مواد میپردازند که بسیاری از مهارتهای شخصی مهم برای زندگی سالم را نیاموختهاند یا بد آموختهاند. ضعف در مهارتهایی مانند تفکر نقادانه، حل مسئله، رفتار قاطعانه، برقراری ارتباط، کنترل و مقابله با استرس، مقابله با هیجانها و ... میتواند منجر به اعتیاد شود.
۱۰- بیماریهای روانی:
یکی از بیماریهای روانی که احتمال مصرف و وابستگی را به وجود میآورد، اختلالات اضطرابی است. اضطراب اجتماعی نیز یکی دیگر از این دسته بیماریهاست که فرد در برخوردها و موقعیتهای اجتماعی دچار اضطراب میشود و در اصطلاح عامیانه به آن خجالت و کمرویی کفته میشود. یکی دیگر از انواع اختلالات اضطرابی که ممکن است زمینهساز اعتیاد شود اختلال استرس پس از ساحنه یا PTSD است. دراین اختلال فرد به دنبال یک ساحنه یا تصادف، علایم بسیار ناخوشایندی را تجربه میکند. به همین دلیل بعضی از مبتلایان به این نوع بیماریهای روانی برای رهایی از رنج و ناراحتی خود خود و کسب آرامش ممکن است به استفاده از مواد از بپردازند. افسردگی نیز از از بیماریهای شایع روانی است که در بسیاری از مواقع به اندازهای فرد را غمگین و ناامید میکند که او به اشتباه برای شاد کردن خود و رهایی از اندوه رو به مصرف مواد میآورد که خود مشکلاتش را دو چندان میکند.
۱۱- شکستها و عدم موفقیت در تحصیل:
عوامل تحصیلی یکی از عوامل موثر بر اعتیاد است. موفقیت تحصیلی، اهداف تحصیلی مناسب و واقعبینانه، انتخاب اهداف متناسب با توانایی و امکانات فردی، تمایل به تحصیل در مقاطع بالاتر و دستیابی به شغل مورد نظر از عواملی است که میتواند از اعتیاد پیشگیری نماید. در عوض، شکستهای تحصیلی، عملکرد تحصیلی ضعیف و نداشتن حس جاه طلبیهای تحصیلی و انگیزهپیشرفت از عواملی است که میتواند زمینه ساز اعتیاد باشد. یک تصور غلط این است که مصرف حشیش حافظه حشیش حافظه را تقویت میکند همین باور سبب میشود که دانشجویی به گمان تقویت حافظه حشیش را امتحان کند.
۱۲- تاثیر مثبت مواد بر فرد:
اثر مثبت یا ناخوشایندی که مواد بر فرد میگذارند عاملی است که موجب رویآوردن به مصرف مواد میشود. اصولا تجارب اولیه نقش تعیین کنندهای در مصرف یا عدم مصرف دارند. حالت خوشایندی که پس از اولین تجربه مواد صورت گرفته باعث میشود فرد مکررا به مصرف مواد بپردازد.
۱۳- اطلاعات نادرست و نگرش مثبت نسبت به مواد:
متاسفانه علیرغم اثرات مضر و حتی مهلک مواد مخدر، سوءمصرف و وابستگی به آنها، در اثر ناآگاهی و کمبود اطلاعات، نگرش مثبتی نسبت به مواد در جوانان ایجاد نموده است. بر اساس نادانی و ناآگاهی از ماهیت اعتیاد و مواد است که افراد به سمت اعتیاد کشیده میشوند.
۱۴- خانواده آشفته و الگوی نامناسب در خانواده:
خانواده آشفته و ارتباطات خانوادگی ناسالم یک دیگر از عوامل زمینهساز اعتیاد است. فضای خانوادگی پر تنش، مشاجرات و اختلاف میان والدین، محیط خانوادگی را ناامن میسازد. همچنین آشفتگیهایی از این دست باعث میشود والدین نتوانند نظارت و سرپرستی کافی بر فرزندان داشته باشند.
۱۵- فشارهای اجتماعی:
فشار اجتماعی جهت مصرف مواد بسیار قوی است. این مسئله هم در مورد جوانان صادق است و هم در بزرگسالان (مانند مصرف مشروبات الکلی در مهمانیها) در برخی گروههای نوجوانان و جوانان، مصرف مواد رفتاری مطابق "مد" در نظر گرفته میشود. در واقع مصرف مواد نشاسته عضویت و پذیرش در میان گروه است و کسانی که مواد مصرف نمیکنند باید از گروه خارج شوند
۱۶- سابقه مصرف در گذشته:
اولین مصرف برای بسیاری افراد مهمترین قدم است. یک بار مصرف مواد به این معنا نیست که فرد به مصرف کننده دائمی آنها تبدیل خواهد شد، اما همین تجربه میتواند بسیاری از موانع موجود در راه مصرف مجدد را میان بردارد. در اکثر اوقات، افرادی که به طور مرتب یک ماده را مصرف میکنند، به احتمال زیاد به مصرف سایرمواد نیز روی میآورند. بطور مثال افراد سیگاری بسیار بیشتر از افراد غیرسیگاری ممکن است به مصرف زیاد مشروبات بپردازند علاوه بر آن کسانی که مصرف سیگار یا مشروبات الکلی را در اوائل نوجوانی آغاز کردهاند، بروز مشکلات ناشی از مصرف مواد در زندگی آنها بسیار بیشتر از آنهایی است که در اواخر نوجوانی شروع به مصرف سیگار یا خوردن مشروب کردهاند.
۱۷- مصرف مواد به عنوان یک هنجار:
در بعضی از گروههای کوچک اجتماعی به خصوص مناطق محروم و جرمخیز ممکن است مصرف مواد به عنوان یک هنجار در نظر گرفته شود که میتواند زمینه را برای ابتلا به اعتیاد آماده کند.
۱۸- کمبود امکانات حمایتی، مشاورهای و درمانی:
کمبود این امکانات سبب میشود افراد به هنگام نیاز و بروز مشکلات روانی نتوانند به راحتی به یک مشاور مراجعه کنند، سعی در خوددرمانی داشته باشند و به سراغ استفاده از مواد بروند. همچنین باعث میشود افراد هنگامی که مشکلی در زندگی خود دارند از امکانات حمایتی لازم جهت مقابله با مشکل خود برخوردار نشده و به مصرف مواد روی آورند.
۱۹- در دسترس بودن مواد:
ارزان بودن قیمت مواد و سهولت دسترسی به آن در بعضی اوقات از عواملی است که میتواند زمینهساز اعتیاد باشد.
با توجه به اینکه بحث دراین خصوص بسیار است، به شما دانشجویان محترم توصیه میشود جهت تکمیل اطلاعات خود به مراکز مشاورۀ دانشگاه خود مراجعه فرمایید. نکاتی که در اینجا مطرح گردید صرفاً تلنگری بود که بدانید این خطر در کمین شما هم هست. پس مراقب باشید.